گفتار پنجم: سرعت شاتر و عملکرد آن

در این گفتار به تفصیل درباره سرعت شاتر و عملکرد آن سخن خواهیم گفت، نمونه‌هایی از تصاویر گرفته شده با سرعت‌های شاتر مختلف را ارائه می‌کنیم. این گفتار آغاز بحث نورسنجی در عکاسی خواهد بود.

سرعت شاتر: همان‌طور که پیش‌تر گفته شد قسمتی در داخل دوربین قرار دارد به نام پرده شاتر. زمان بالا و پایین رفتن و یا باز و بسته شدن این قطعه بسیار حساس را سرعت شاتر می‌گویند. پرده شاتر باعث می‌شود زمان نوری که باید به صفحه حساس برسد مشخص شود. دیافراگم مقدار نور و پرده شاتر زمان دریافت آن را کنترل می‌کند. سرعت شاتر می‌تواند چندین ثانیه، یک ثانیه و یا کسری از یک ثانیه باشد. دو حرف و T به علاوه اعدادی مانند ۱ ثانیه، ۱/۴، ۱/۸، ۱/۱۵، ۱/۳۰، ۱/۶۰، ۱/۲۵۰؛ ۱/۵۰۰ و … تا ۱/۱۶۰۰۰ ثانیه، اعدادی است که بر روی دوربین‌ها به نسبت کارایی و قدرت‌شان قرار دارد.

در عکسی که  می‌بینید، حدود ۳۰ ثانیه نور به صفحه حساس رسیده است.

حرف B از کلمه‌ی BULB گرفته شده است. وقتی دوربین بر روی این حالت قرار می‌گیرد، تا زمانی که دست عکاس بر روی دکمه عکسبرداری (دکمه شاتر) قرار دارد، پرده باز بوده و نور به صفحه ی حساس می‌رسد. از این روش برای خلق تصاویر خاص یا در عکاسی از ستارگان و آسمان در شب استفاده می‌شود. حرف T که روی برخی از دوربین ها حک شده است، دکمه شاتر را قفل می‌کند. یعنی با ضربه اول به دکمه عکسبرداری پرده شاتر باز می‌شود و با ضربه بعدی پرده شاتر بسته می‌شود. از این حالت زمانی استفاده می‌شود که عکاس مایل است دقایق متمادی به صفحه حساس نور بتاباند و این نوع عکاسی هم معمولا در مکان‌هایی با نور بسیار کم استفاده می‌شود.

در این عکس، دوربین بر روی حالت B قرار گرفته و حدود ۱۵ دقیقه نور دیده که ستارگان به علت چرخش زمین حالتی کشیده پیدا کرده‌اند. در این نوع عکاسی برای وضوح کامل تصویر باید از سه پایه استفاده کرد و یا دوربین را در جایی که ثابت و بدون حرکت باشد قرار داد.

سرعت شاتر و عملکرد آن (عکس اول)

هرچقدر این عدد بالاتر برود سرعت باز و بسته شدن پرده شاتر کمتر می‌شود و نور کمتری به عکس می‌رسد. مثلا عدد ۱/۱۶۰۰۰ یعنی یک ثانیه را به ۱۶۰۰۰ قسمت تقسیم کنم و یکی از آن قسمت‌ها مقدار زمانی است که صفحه حساس نور می‌بیند. همان‌طور که گفته شد نسبت دیافراگم و سرعت شاتر عکس یکدیگرند، یعنی هرچه عدد دیافراگم بالا برود، سرعت شاتر پایین می‌آید و بالعکس.

به سه عکس پایین توجه کنید. تمامی ماشین ها با سرعتی تقریبا یکنواخت در حدود ۴۰ کیلومتر در ساعت در حال عبور هستند. عکس اول با سرعت شاتر ۱/۳۰ ثانیه عکاسی شده است. همان‌طور که می‌بینید به دلیل سرعت شاتر کم‌، ماشین کشیده به نظر می رسد.

در عکس دوم همان عکس با سرعت شاتر متفاوتی عکاسی شده. سرعت ۱/۱۰۰ ثانیه کمی از کشیده شدن خودرو کاسته اما هنوز به علت سرعت شاتر نامناسب خودرو به صورت کاملا ثابت قرار ندارد.

سرعت شاتر و عملکرد آن (عکس دوم)

اما در عکس سوم، سرعت شاتر ۱/۱۰۰۰ ثانیه است و باعث شده که خودرو با وجود اینکه سرعتی برابر با خودروهای بالا دارد، کاملا ثابت به نظر برسد.

اما عکس آخر متفاوت با بقیه است. این روش که به پَن یا پنینگ ‪(Panning)‬ شهرت دارد، زمانی اتفاق می افتد که سرعت شاتر دوربین را پایین می آوریم و دوربین را دقیقا همراه و هم سرعت با سوژه ی متحرک، می‌چرخانیم. من برای گرفتن این عکس سرعت ۱/۶۰ ثانیه را انتخاب کردم.

پس برای ثبت سوژه به صورت ثابت یا به اصطلاح «فریز» کردن سوژه، از سرعت شاتر بالا (که کسر کوتاه‌تری از ثانیه است) و برای کشیدگی در سوژه از سرعت شاتر پایین (که کسر بلندتری از ثانیه است) استفاده می‌کنیم.

سرعت شاتر و عملکرد آن (عکس سوم)

سرعت شاتر با دیافراگم نسبت عکس و هر دو با حساسیت فیلم یا صفحه دیجیتال نسبت مستقیم دارند. یعنی هرچه قدر حساسیت فیلم و یا صفحه دیجیتال (ISO) بالاتر رود، سرعت شاتر و دیافراگم بالا می‌روند و بالعکس. بنابراین، برای ثبت عکس‌هایی با سرعت شاتر بالا نیاز به حساسیت بالاتر داریم و بدیهی است برای عکاسی از سوژه‌هایی که ثابت هستند می‌توانیم از سرعت شاتر پایین و حساسیت پایین‌تر استفاده کنیم.

حساسیت فیلم‌ها برای عکاسی در نقاط مختلف با نورهای مختلف طراحی شده اند و اکنون در دوربین‌های دیجیتال این تغییر را می توان بسیار راحت‌تر انجام داد. مثلا در کنار ساحل و یا در کویر که نور خورشید شدت بیشتری دارد بهتر است از حساسیت پایین‌تر استفاده شود و در نقاطی مانند روزهای ابری یا در نور داخل اتاق از حساسیت‌های بالا استفاده شود.

سرعت شاتر و عملکرد آن (عکس چهارم)

معمولا حساسیت‌ها را با اعدادی متفاوت نشان می‌دهند: عدد ۵۰، ۱۰۰، ۲۰۰ حساسیت‌های پایین و اعدادی چون ۸۰۰، ۱۲۵۰ و … تا ۲۴۰۰۰ حساسیت‌های بالا هستند که می توان با آن‌ها از نور کرم شب‌تاب هم در شب عکاسی کرد. اعداد ۴۰۰ و عدد های نزدیک به آن را هم حساسیت متوسط می‌نامند.

درست است که هر چقدر حساسیت بالاتر رود کار برای عکاسی در نورهای کم آسان می‌شود، اما مشکل عمده فیلم‌ها یا صفحه‌های دیجیتالی با حساسیت بالا باعث می‌شود که ذراتی به نام گرین ‪(‬Grain‪)‬ یا پیکسل در عکس ظاهر شود که از وضوح عکس کاسته و از لحاظ بصری هم ناخوشایند به نظر می‌رسد. شرکت‌های سازنده دوربین‌های پیشرفته کنونی هر روزه سعی بر رفع این مشکل و بهینه‌سازی قابلیت‌های دوربین‌های جدید دارند.

در عکس زیر، یک عکس را با دو حساسیت مختلف مشاهده می‌کنید که یکی بدون گرین و دیگری با گرین‌های آزاردهنده دیده می‌شود. عکاسان نیز با خلاقیت خود از این گرین‌ها برای استفاده ی هنری در عکس‌ها استفاده می‌کنند. عکس سمت راست در فوتوشا‌پ گرین داده شده است اما عکسی با گرین بالا بی‌شباهت به آن نیست.

در گفتار بعدی به «سرعت فیلم و نورسنجی» می‌پردازیم.

محمد خیرخواه