گفتار چهارم: دیافراگم و عملکرد آن
در این گفتار، دیافراگم و نحوه عملکرد آن را تشریح خواهیم کرد. درک نحوه عملکرد دیافراگم و نسبت آن با عمق میدان وضوح، از جمله مسائلی است که به بهبود کیفیت عکاسی کاربر کمک شایانی خواهد کرد.
همان‌طور که در گفتار قبل توضیح داده شد، ساختمان درونی بدنه دوربین به گونه‌ای طراحی شده که نور پس از گذشتن از عدسی‌های مختلف درون لنز، به داخل بدنه دوربین می‌رسد. داخل بدنه دوربین پنج قسمت حساس و مهم وجود دارد که عکس را ابتدا به چشم بیننده رسانده و بعد با فشردن دکمه عکس‌برداری (شاتر) آن را ثبت می‌کند: آینه، منشور، چشمی، پرده شاتر و صفحه حساس.
ساختمان داخل بدنه یک دوربین ۳۵ میلیمتری انعکاسی
۱) آینه: یک آینه کوچک به صورت مورب (۴۵ درجه) در پشت لنز قرار دارد که نور را به بالا تابانده و وارد منشور می‌کند. با فشردن دکمه عکس‌برداری (شاتر) آینه به بالا می‌رود تا نور بر روی صفحه حساس که فیلم یا سنسور دیجیتالی است، ثبت شود
۲) منشور: از آنجا که تصویر پس از تابیدن به آینه به صورت معکوس است، صفحه‌ای نیمه شفاف و پنج ضلعی در بالای آینه، این تصویر را در دو جهت افقی و عمودی می‌چرخاند به طوری که تصویر، هم‌جهت با سوژه واقعی به چشم عکاس برسد. منشور این کمک را هم به عکاس می‌کند که از پشت دوربین به سوژه‌اش نگاه کند و نیازی به نگاه کردن از بالا مانند دوربین‌های قطع بزرگ یا متوسط نداشته باشد.
۳) چشمی: ویزور، چشمی و نمایاب اسامی‌ای هستند برای دریچه‌ای که عکاس سوژه‌اش را پس از بازتاب‌ها و گذر از عدسی‌های لنز، می‌تواند به راحتی و واقعی ببیند. در دوربین‌های پیشترفته کنونی قطعه کوچکی در کنار چشمی قرار دارد و به افرادی که چشمان آنها دوربین یا نزدیک‌بین است کمک می‌کند تا بتوانند با تغییر آن بدون عینک، عکاسی کنند.
۴) پرده شاتر: قسمت حساس دیگری که در دوربین قرار دارد، پرده شاتر است که معمولا از جنس پارچه‌ای خاص و یا فلز است. این پرده بر روی صفحه حساس و زیر آینه قرار دارد و مانع از رسیدن نور به صفحه حساس می‌شود. با فشرده شدن دکمه شاتر، آینه و پرده شاتر هم‌زمان بالا رفته و تصویری که به چشم می‌رسید، بر روی صفحه حساس ثبت می‌شود و برای چند ثانیه یا کسری از ثانیه، آینه، راه نور و تصویری که به چشم عکاس می‌رسید را می‌بندد. مهمترین کار پرده شاتر تعیین مقدار زمانی است که نور باید به صفحه حساس برسد. هرچقدر نوری که در آن محیط عکاسی می‌کنیم کمتر باشد مقدار باز ماندن این پرده بیشتر و هرچقدر نور محیط بیشتر باشد این مقدار کمتر خواهد بود. سرعت باز و بسته شدن پرده شاتر با اندازه دیافراگم، نسبت عکس دارد.
اعداد مختلف و میزان گشودگی دیافراگم
۵) دیافراگم: داخل لنزها قطعه‌ای قرار دارد به نام دیافراگم که اندازه نور را برای رسیدن به صفحه حساس (نگاتیو یا حسگرهای دیجیتالی) کنترل می‌کند. این تیغه‌های نازک که عموما برای طول عمر بیشتر فلزی هستند، همچون مردمک چشم عمل می‌کنند. به گونه‌ای که با باز و بسته شدن، مقدار نوری که باید به صفحه حساس برسد را کنترل و نیز بر عمق میدان در عکس افزوده یا از آن می‌کاهند. هرچه‌قدر این تیغه‌ها بسته‌تر باشند نور کمتری به صفحه حساس رسیده و عمق میدان افزایش پیدا می‌کند و بالعکس.
دیافراگم در هر لنز با عددی شناخته می‌شود (F) و عدد دیافراگم حاصل تقسیم فاصله کانونی لنز بر قطر دیافراگم است که این دو عدد هر دو برحسب میلیمتر هستند. بازترین دیافراگم در حال حاضر عدد ۱ را دارد (هرچند که شرکت‌های تولیدکننده لنزها همواره در تلاش‌اند که این عدد را به حداقل برسانند) ۱/۴، ۲، ۲/۸، ۴، ۵/۶، ۸، ۱۱، ۱۶، ۲۲ و ۳۲ و …. اعدادی هستند که بر روی دهانه لنزها دیده می‌شوند. هرچقدر این عدد کمتر باشد، یعنی دیافراگم بازتر و میزان نوری که دریافت می‌کند بیشتر است؛ به همین دلیل عمق میدان کاهش پیدا می‌کند. از خصوصیت لنزها با عدد دیافراگم کم می‌توان به بالا رفتن شفافیت یا شارپنس عکس، عکاسی آسان تر در نور کم به‌خصوص در شب و کم‌حجم بودن آنها اشاره کرد، هرچند عکاسی با این نوع لنزها عموما دشوارتر و قیمت این لنزها هم گران‌تر است.
از عدد ۵/۶ و بیشتر، عمق میدان در عکس شکل می‌گیرد، یعنی هرچه عدد بالاتر می‌رود پس‌زمینه و پیش‌زمینه عکس واضح‌تر می‌شود.
عکس سمت راست با دیافراگم باز ۱/۸ و عکس سمت چپ با دیافراگم بسته ۱۶
در دو عکس پایین از دو دیافراگم مختلف، یکی با عدد پایین‌تر یا به اصطلاح دیافراگم بازتر و دیگری با عدد بالاتر یا دیافراگم بسته‌تر گرفته شده است.
در عکسی که دیافراگم بازتر است، همان‌طور که مشاهده می‌کنید فقط پیش‌زمینه عکس واضح است و در عکس بعدی با دیافراگم بسته‌تر، قسمت بیشتری از عکس واضح است. نسبت دیافراگم و سرعت شاتر برعکس یکدیگر است.
در گفتار بعدی درباره سرعت شاتر و عملکرد آن صحبت خواهیم کرد.
محمد خیرخواه
